Орта ғасыр археологиясы бөлімі
24 Мам 2022
Ортағасырлар археологиясы бөлімі Институттың ғылыми кеңесінің 23.12.2021 ж. (№ 9 хаттама) шешімімен құрылды, жұмысын 2022 жылдан бастады. Осыған дейін қызметкерлер «Түркі археологиясы бөлімі» мен «Антикалық және ортағасырлық урбанизация бөлімі» құрамында болды.
Институттың құрылған 1991 жылдан бері Қазақстанның ортағасырлық археологиясы мәселесін шешумен әртүрлі құрылымдық бөлімдер жұмыс жасады. Бұл бағыттың айтарлықтай дамуы академик К.М. Байпақовтың есімімен байланысты болды, ол зерттеулердің басымдықтарын анықтап, 1990 жылдардағы қиын кезеңдерде Институттың ғылыми ұжымын сақтап қалды. Сол кезде Қазақстандағы қалалық мәдениеттің пайда болуы мен дамуын зерттеу мәселесін мақсат еткен «Антикалық және ортағасырлық урбанизация бөлімі» құрылды. Сонымен қатар, академик К.М. Байпақов Қазақстан Республикасында коммерциялық археологияны құру және дамытудың басында тұр, бұл қазақстан ғылымындағы жаңа кезең болды.
2010 жылдан 2021 жылға дейін институтта ортағасырлық және антикалық кезең археологиясының дамуын жалғастырды, институттың директоры болып К. М. Байпақовтың орнына академик Б.А. Байтанаев келді, ол халықаралық ынтымақтастықты, белсенді баспа және далалық қызметті дамытумен қатар, т.ғ.к. А. Е. Рогожинскийдің жетекшілігімен "Түркі археологиясы бөлімі" бөлімін құрудың бастамашысы болды.
К.М. Байпақов "Антикалық және ортағасырлық урбанизация бөлімінің" меңгерушісі қызметінен кеткеннен кейін бөлімге т.ғ.к. А.Ә. Нұржанов жетекшілік етті, ол өзекті ғылыми мәселелерді шешумен, қорғау археологиясы мен ғылымды насихаттаумен қатар жаңа кадрлар даярлаумен айналысты.
Бірқатар оқиғалардан және 2021 жылы институт басшылығының ауысуынан кейін түркі археологиясы мен антикалық және ортағасырлық урбанизация бөлімдерін Ph.D. Е.Ш. Ақымбектің жетекшілігімен біртұтас "Ортағасырлық археология бөліміне" біріктіру туралы шешім қабылданды.
Қазақстан аумағындағы алғашқы мемлекеттердің құрылуы, сондай-ақ қазақ халқының мәдени генезисі мәселесін шешу үшін орта ғасырлар кезеңі шешуші кезең болып табылады, осы кезде ірі қалалық орталықтардың құрылысы жүріп жатты.
Сондықтан бұл процестерді зерттеу Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтының басым бағыттарының бірі болып табылады.
Еуразиялық кеңістіктің едәуір бөлігін алып жатқан Қазақстан аумағы қазіргі мемлекеттіліктің негізін қалаған ірі империялық құрылымдардың құрамына кірді. XVIII ғасырдан бастап тарихшылардың, шығыстанушылардың, археологтар мен геологтардың еңбектерінің арқасында Қазақстанда орта ғасырлар кезеңінің жүздеген ескерткіштері ашылды.
Белгілі археологтар, ең алдымен К.М. Байпақов, сәулетші-реставратор Е. Х. Хорош және т. б. еңбектерінің нәтижесі Жібек жолы дәлізінің Чаньань-Тянь-Шань қазақстандық бөлігіндегі ортағасырлық сегіз қаласы мен Қожа Ахмет Ясауи кесенесін ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік Мәдени мұра тізіміне енгізу болды.
Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтындағы Ортағасырлар археологиясы бөлімі Қазақстанның ортағасырлық ескерткіштерін зерттеуді күшейтуге бағытталған, бұл осы саладағы қордаланған ғылыми мәселелерді шешеуге мүмкіндік береді.
Батыс, Орталық және Солтүстік Қазақстанның ерте орта ғасырлардан бастап ортағасырлық көшпенділерінің мәдени мұрасын зерттеу, Ұлық Ұлыс кезеңін қоса алғанда жаңа перспективалы бағыттар болып табылады, Оңтүстік Қазақстан өңірлеріне ерекше назар аударылуда.
Бөлім қызметкерлері:
1. Ақымбек Ералы Шардарбекұлы – бөлім жетекшісі
2. Байтанаев Бауыржан Әбішұлы
3. Бисембаев Арман Ауганович
4. Буранбаев Руслан Нурланович
5. Елгин Юрий Андреевич
6. Железняков Борис Анатольевич
7. Калдыбаева Гаухар Аскаровна
8. Камалдинов Ильяр Рамильевич
9. Кембаева Асем Кадырхановна
10. Рогожинский Алексей Евгеньевич
11. Талеев Докей Абдикаримович
12. Хасенова Бахыт Мулдашевна
13. Шаяхметов Анатолий Хайрутдинович
Бөлімнің мақсаты кейінгі антикалық және ортағасырлық кезеңдегі отырықшы-жер игеру, қалалық және көшпенді мәдениетті археологиялық, көркемөнер және эпиграфикалық ескерткіштерден кешенді зерттеу
Бөлімнің міндеттері:
- ежелгі дәуірде Қаңлы мемлекетінде қалалық мәдениеттің пайда болуы, оның дамуы және ерте орта ғасырларда Шу, Іле аңғарларында қалалық мәдениеттің қалыптасу жағдайлары мәселелерін шешу;
- X–XIII ғғ. кезеңіндегі Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның қалалық мәдениеттің дамуы. (палеоэкономика және палеоэкология мәселелері: егіншілік, ирригация, сауда, құрылыс ісі, нумизматика, қолөнер);
- ортағасырлық кезеңнің рухани мәдениетіннің дамуы (аймақтың көп діни мәдениетіне антикалық әсер, мұсылман Ренессансы), Алтын Орда кезеңіндегі тұрғындар мәдениеті (дін, діни сәулет, жерлеу рәсімі);
- Ұлы Жібек жолының өтуіне, оның материалдық және рухани салалардағы жергілікті мәдениеттердің дамуына, керуен жолдарына, оның ішінде "дала"жолдарына әсер етуіне байланысты мәселелер;
- Қазақстанның барлық аумағының ортағасырлық кезеңіндегі көшпенділердің мұрасын кешенді археологиялық-тарихи зерттеу (жерлеу ескерткіштері, тас антропоморфтық мүсін, петроглифтер, эпиграфика және геральдика (таңбалар) тек түйіскен қоныстану кешендерін (тұрақтарды) жүйелі түрде қазу тәжірибесімен зерттелетін болады;- ұлық Ұлыс кезеңінің бүкіл Қазақстан аумағында орналасқан қалалық мәдениет ескерткіштерін, жекелеген (еске алу-жерлеу және басқа да қоғамдық және діни) құрылыстарды зерттеу.
Бөлім қызметкерлері соңғы бес жылда қатысқан бағдарламалық нысаналы қаржыландыру шеңберіндегі жобалар:
1. БНҚ 2018-2020 жж. «Археологиялық деректер негізіндегі тас ғасырынан бастап, этнографиялық кезеңге дейінгі Қазақстан тұрғындарының мәдениеті». Жеткшісі Ә.М. Манапова;
2. БНҚ 2018-2020 жж. «Ұлы даланың тарихы мен мәдениеті». Жетекшісі М.К. Абусеитова;
3. БНҚ 2021-2022 жж. OR11465466 «Этномәдени зерттеу контесіндегі Ұлы дала». Жетекшісі Б.Ә. Байтанаев;
4. БНҚ 2022-2023 жж. BR11765630 "Қазақ даласындағы мәденигенезис: археологиялық деректер бойынша материалдық және рухани мұра сабақтастығын зерттеу мәселесінің жаңа парадигмалары". Жетекшісі А. Оңғар.
Соңғы бес жылдағы гранттық қаржыландыру шеңберіндегі жобалар:
1. ГҚ 2018-2020 жж. AP05132457«Шу өңіріндегі ортағасырлық төрткүлдер (топографиясы, стратиграфиясы, хронологиясы)» жетекшісі А.Ш. Ақымбек;
2. ГҚ 2021-2023 жж. AP09260358 «Талас өңірінің ортағасырлық төрткүлдері және мәдени ландшафты». Жетекшісі Е.Ш. Ақымбек;
2. ГҚ 2021-2023 жж. AP09260802 «Алтын Орданың кейінгі ортағасырлық қалалаық мәдеиеті. Шаруашылық (Кинчат) және Аспара (XIII-XVI ғғ..) қалалары мысалында іздеу және археологиялық зерттеу». Жетекшісі А.Е. Рогожинский.