Алпысбаев Хасан Алпысбайұлы

Хасан Алпысбаев 1928 жылы 6 қарашада Павлодар облысы Баянауыл ауданының № 14 ауылында, көшпелі шаруаның ұлы Мүспіров Алпысбайдың отбасында дүниеге келді. Төрт жасында ата-анасы қайтыс болып, ол жетім қалды. Хасан Алпысбайев 1935 жылдан 1943 жылға дейін Қаскелен балалар үйінде тәрбиеленіп, осында сегізжылдық мектепті бітірді. 1943-1945 жылдары Алматы қаласындағы №12 Қазақ интернатында оқыды. 1945 жылы Орта Азия Мемлекеттік университетінің тарих факультетіне түсіп, оны 1950 жылы тәмамдады. Университетте археологиялық мамандықты игеріп, археология бөлімінде аға зертханашы болып жұмыс істеді. Студент кезінде А.П. Окладников пен М.Е. Массонның жетекшілігімен жыл сайын далалық археологиялық экспедицияларға қатысып, Джебел үңгірлері, Дам-Дам-Чашма, Ниса және Анау сияқты ескерткіштерде жұмыс істеді.

Университетті бітіргеннен кейін Оңтүстік Түркменстан археологиялық кешенді экспедициясында, Қырғыз археологиялық-этнографиялық экспедициясында және кейін Солтүстік Қазақстан мен Іле археологиялық экспедицияларында жұмыс істеді. 1954 жылдың күзінде Қазақстан Ғылым академиясының Тарих, археология және этнография институтының аспирантурасына "археология" мамандығы бойынша қабылданды және сол үш жыл мерзімге Ленинград қаласындағы Археологиия институтының Ленинградтық бөлімшесіне жіберіледі. Ғылыми жетекшісі болып тас дәуірі бойынша үлкен маман П.И. Борисковский бекітіледі.

1958 жылы Х.А. Алпысбаев "Костенки II кешенінің соңғы палеолиттік тұрағы" тақырыбы бойынша тарих ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін диссертация қорғады. Аспирантураны бітіргеннен кейін ҚазССР ҒА Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтына ғылыми қызметкер болып жұмысқа орналасты. Ол сол жерде өмірінің соңына дейін қызмет етті.

1957-1960 жылдары Каратау палеолиттік тобына жетекшілік етті және алғаш рет Оңтүстік Қазақстан (Каратау жотасы) аумағында Бөріқазған және Тәңірқазған тас өңдеу шеберханаларын ашып, зерттеді. Бұл ескерткіштер әлемдік деңгейде танылды. Х.А. Алпысбаев алғаш рет Қазақстан аумағының ең ежелгі адамды қоныстандыру орталықтарының бірі болуы мүмкін деген болжам жасады.

Кейінірек ол көптеген тас дәуірі ескерткіштерін ашты, олардың нәтижелері көптеген жарияланымдарда көрініс тапты. Геолог Н.Н. Костенкомен бірге жүргізілген жұмыстары бірнеше палеолиттік объектілердің ашылуына мүмкіндік берді. Х.А. Алпысбаевтың зерттеу жұмыстарының ерекшелігі кешенді тәсілді қолдану болды, бұл оның көптеген мақалаларында көрініс тапты.

Х.А. Алпысбаевтың негізгі нәтижелері Мовиус ұсынған төменгі палеолит дәуіріндегі екі локалды аймақтың болуы туралы гипотезасына қарсы тұрады. Бір аймаққа Индостан, Алдыңғы Азия, Африка, Оңтүстік және Батыс Еуропа жатса, екінші аймаққа солтүстік-батыс Үндістан, Қытай, Ява кірді. Алайда, Оңтүстік Қазақстанда табылған артефактілер негізінде Х.А. Алпысбаев "Екі жақты және бір жақты кескіш құралдардың бірге табылуы Азияның төменгі палеолиттік мәдениеті және Азияның төменгі палеолит дәуіріндегі даму жолдарының ерекше екендігі туралы пікірлермен келіспеуге мүмкіндік береді" деп жазды. Оңтүстік Қазақстан материалдарының Азия мен Африкадағы еңбек құралдарымен ұқсастығы Х.А. Алпысбаевқа төменгі палеолиттік мәдениеттердің дамуының біртұтас жолы болғанын болжауға мүмкіндік берді.

Х.А. Алпысбаевтың қызықты ашылуларының бірі Карасу көп қабатты палеолиттік тұрағын, кейін Ч. Валиханов атындағы тұрақ деп аталды. Зерттеулер барысында (1959-1962 жж.) Х.А. Алпысбаев және кейінірек біздің зерттеулерімізде (1983, 1990-1992 жж.) жоғалмаған жағдайдағы кешенді мәдени қабаттар анықталды. Мұнда көптеген тас құралдармен қатар жылқы, бизон, сайғақ, бұғы сүйектері, от жерлері, көмір және қызыл охра қалдықтары табылды.

Ш. Уәлиханов атындағы тұрақтың маңыздылығы бүгінгі күнге дейін жоғалған жоқ, керісінше, Қазақстанның ежелгі тарихын зерттеу, төрттік антропоген қалдықтарының стратиграфиясын анықтау және Қазақстанның антропоген фаунасының тарихын қалпына келтіру кезінде тағы да үлкен мәнге ие болды.

Х.А. Алпысбаевтың жасаған тағы бір ерекше ашылуы Түлкібас ауданындағы Қараүңгір неолиттік үңгір тұрағын ашуы. Х.А. Алпысбаевтың көптеген зерттеулерінің қорытындылары оның қазасынан кейін шыққан "Оңтүстік Қазақстанның төменгі палеолиттік ескерткіштері" атты монографиясында көрініс тапты. Бұл оның докторлық диссертациясы еді.

Хасан Алпысбаев 1978 жылғы 30 сәуірде Алматы қаласында қайтыс болды.

Дерек көз: Таймағамбетов Ж.К. Хасан Алпысбаевич Алпысбаев // Каменный век Казахстана и сопредельных территорий (сборник статей). Туркестан, 1998. С. 6-11.

Алпысбаев Х.А. Значение палеолита для расчленения антропогеновых отложении // Культура древних скотоводов и земледельцев Казахстана. Атма-Ата, 1969 С. 119. 
Алпысбаев Х.А. Некоторые результаты изучения кремневых орудий (По материалам стоянки Костенки II.) // КСИИМК. 1959. Вып.76. С. 10-16. 
Алпысбаев Х.А. Палеолитическое жилище в Костенках II. археологические и этнографические параллели к нему // ВАН КазССР. 1958. N 5. С.95-105.
Алпысбаев Х.А. Позднепалеолитическое поселение Костенки II Автореферат дисс. на соискание учен, степени канд. ист.наук. Л.. 1958.
Алпысбаев Х.А. Находки нижнего палеолита в Южном Казахстане // ТИИАЭ АН Каз ССР. 1959. Т.7. С. 232-241.
Алпысбаев Х.А. Находки памятников каменного века в хребте Каратау // ТИИАЭ АН КазССР. 1962 Т.14. С.12-37
Алпысбаев Х.А. Нижнепалеолитические местонахождения в Малом Каратау // ВАН Каз ССР. 1959. N2. С.64-70.
Алпысбаев Х.А. Новые палеолитические местонахождения в бассейне рек Арыстанды-Бурылтай (Боралдай) в Южном Казахстане //ТИИАЭ АН Каз ССР. 1961. Т.12. С.3-20.
Алпысбаев Х.А. Открытие нижнего палеолита в Казахстане. //ВАН КазССР. 1960. N 5 . С. 59-61.
Алпысбаев Х.А. Открытие памятников древнего и позднего палеолита в Южном Казахстане. // СА. 1961. №1. С. 128-138.
Алпысбаев Х.А. Первая многослойная палеолитическая стоянка в Казахстане. // ВАН Каз ССР 1960. №11 С. 103.
Костенко Н.Н., Алпысбаев Х.А. Палеолит в районе Турланского перевала хребта Каратау. // ВАН Каз ССР 1966. №8. С. 66-69.
Алпысбаев Х.А. Были ли каменные орудия у первобытного человека? // ИАН Каз ССР. Серия обществ, наук. 1966. № 4. С 90-92.
Алпысбаев Х.А. Геолого-исторические условия хребта Каратау в эпоху палеолита // Новое в археологии Казахстана. Алма-Ата. 1968. С. 5-20. (совместно с Костенко НН).
Алпысбаев Х.А. Индустрия олдувея. магадевиа. соана, их связь с Каратаускими изделиями . // Поиски и раскопки в Казахстане, Алма-Ата, 1972. С. 47-55
Алпысбаев Х.А. Малоизученные пещеры Казахстана // Природа. 1972. № 12. С. 109. 
Алпысбаев Х.А. Некоторые вопросы изучения памятников каменного века в Казахстане // По следам древних культур Казахстана. Алма-Ата, 1970. С. 227-240
Алпысбаев Х.А. О локальных различиях палеолитических культур Средней Азии и Казахстана // УСА, 1972. Вып. 2. С. 5-7.
Алпысбаев Х.А. Палеолитические изделия как маркирующий индикатор антропогеновых отложений Казахстана // ИАН Каз ССР. Серия обществ, наук. 1968. № 4. С. 34-38.
Алпысбаев Х.А. Предварительные итоги изучения памятников каменного века в пещерах Южного Казахстана в 1969-1970 гг. // УСА. 1972. Вып. 1. С. 29-31.
Алпысбаев Х.А. Разведка памятников каменного века Казахстана в 1971 г. // УСА. 1972. Вып. 2. С. 30-31.
Костенко Н.Н., Алпысбаев Х.А. Значение палеолита для расчленения антропогеновых отложений // Культура древних скотоводов и земледельцев Казахстана. Алма-Ата, 1969. С. 107-120.
Алпысбаев Х.А. Неолитическая стоянка в пещере Караунгур. (Юж. Казахстан) // ИАН Каз ССР Серия обществ наук. 1969. № 2. С. 85-87.
Алпысбаев Х.А. Разведка в Кызылкумском р-не Казахстана, // АО 1974. М., 1975. С. 481.
Алпысбаев Х.А. Стратиграфические условия некоторых палеолитических стоянок Южного Казахстана // В глубь веков. Алма-Ата. 1974. С. 3-15. (совместно с Костенко Н.Н.).
Акишев А.К., Алпысбаев Х.А., Максимова А.Г. Исследования в зоне Шульбинского водохранилища // АО. 1977. М.. 1978. С. 508-509.
Алпысбаев Х.А. Мезолитические и неолитические стоянки Южного Казахстана // Археол. исслед. в Отраре. Алма-Ата, 1977. С. 93-103.
Алпысбаев Х.А. О находках индустрии каменного века в Каратау и Караоба // Археологические памятники Казахстана. Алма-Ата. 1978. С. 117-129.
Алпысбаев Х.А. Палеогеография Южного Казахстана (хребет Каратау) в эпоху раннего палеолита. Палеоэкология древнего человека М., 1977. С. 202-208. 
Алпысбаев Х.А. Индустрия палеолита Южного Казахстана. // Археологические исследования древнего; средневекового Казахстана. Алма-Ата. 1980. С. 54-64.
Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита Южного Казахстана: (О древнейшем заселении Казахстана первобытным человеком). Алма-Ата: Наука. 1979.